Kime Sorsan Evinde Bir Oda Eksik*

“Son Kale” filminde hapishanede genç bir mahkumla konuşan yaşlı adam hayatın zorluklarıyla nasıl başa çıktığını anlatırken, “Kutlama için hep bir neden bulurum” der. Hayata karşı takınılan ne güzel bir tutum ve tavır. Benzer şekilde Lev N. Tolstoy’a “Nasıl mutlu oluyorsunuz?” diye sorduklarında “Sahip olduğum şeylere sevinerek, sahip olmadıklarıma üzülmeyerek” diye cevap verir. Bu yaklaşımın pozitif psikoloji literatüründe bir adı var: Şükran duyma.

Şükran duyma, yapılan araştırmalarda mutluluğu ve ruh halini doğrudan etkileyen birkaç karakter gücünden biri olarak bulunmuştur. Sinan Canan şükran duymayı, verili bir inayetin, bir ihsanın, bir fazlalığın farkına varmak ve onun için müteşekkir olmaktır diye tanımlamaktadır. Psikiyatr Erol Göka ise, şükran duymanın bir ihsan ve lütuf karşısında hissedilen sevinç, takdir ve hayranlık karışımı üst düzey bir duygulanım olduğunu belirtmektedir. İnsanlar çoğu zaman ellerindeki imkanların ve güzelliklerin değerini onları kaybettiklerinde anlarlar. Şükran duymada ise, bunların kıymetini onlara sahipken bilmek söz konusudur.

Şükran duyma neden işe yarıyor?

Öncelikli olarak, şükran duyma içinde bulunulan koşullardan ziyade tutumla ilişkilidir. Yani kişi hemen hemen her şartta şükran duyabileceği bir şeyler bulabilir. Bu anlamda şükran duyma, hayata karşı takınılan müspet bir tavırdır diyebiliriz. Şükran duyma, yaşadığımız olayları, hayat şartlarımızı değiştirmeyebilir ancak onlara bakışımızı, yaklaşımımızı ve içinde bulunduğumuz koşullarla ilgili ne hissedeceğimizi değiştirir. Şükran duygusu içindeki birey, sıkıntıları olsa da halihazırda “yeteri kadar” güzel olumlu ve iyi şeylere sahip olduğu bilinci içindedir. Burada “yeteri kadar” vurgusu önemlidir. Alison Faulkner’ın ifade ettiği gibi, “yeterli, bir karardır miktar değil.”

Şükran duygusu bizi olumsuzluklardan uzaklaştırır. Şükran duygusu içerisindeyken öfke, korku, kaygı, huzursuzluk, kıskançlık, açgözlülük ve düşmanlık  gibi olumsuz duyguları daha az deneyimleriz. John Demartini’ye göre, şükran duygusundan yoksun bir bilinç halindeyken kendimizi ve başkalarını daha fazla yargılama eğilimi gösteririz. Hem olumsuz duyguları sık yaşama hem de yargılayıcı tutumumuz diğer insanlarla ilişkilerimizi de bozar. Öte yandan şükran duygusu, neşe, sevinç, cesaret gibi olumlu duyguları da tetikler. Bu tür olumlu duyguların yaşanması konusunda bir dalga etkisi yaratır. Olumlu duyguların daha sık deneyimlenmesi bizi mutlu ettiği gibi düşünce-eylem repertuvarlarımızı da genişletir, esnek ve yaratıcı düşünmeyi mümkün kılar, dikkat ve bilişin kapsamını genişletir, olumsuz duyguların etkilerini geri alır ve psikolojik sağlamlığı artırır.

Müteşekkir Beyin

Şükran duyma, beyindeki korku-kaygı devrelerini yatıştırıp, beyne her şey yolunda mesajı vererek mutluluk, sükûnet ve huzur gibi duyguların etkin olmasını sağlar. Yine hayatımızdaki olumlu şeyleri hatırlayıp beynimize hatırlattığımızda, beynimiz bunu ödül olarak algılıyor ve mutlulukla ilişkili olan dopamin ve serotonin gibi kimyasalları salgılıyor. Bu da kendimizi daha iyi hissetmemize yardımcı oluyor. Beynimiz doğası gereği olumsuz yaşantıları saklamaya ve hatırlamaya daha fazla eğilimlidir. Biz de bilinçli olarak olumlu yaşantıları ve durumları ona hatırlatarak bu menfi durumu telafi edebiliriz. Gülferi Yıldırım bu durumu, “Mutlu anlarım var benim. Tıpkı acılarım hüzünlerim gibi. Zor zamanların çetelesini tutan beynime inat, ben de güzel olanların hesabını tutmayı seçiyorum” diyerek anlatmaktadır.

 Hedonik Uyumun Panzehiri

Mutluluk üzerine yapılan araştırmalar, mutluluğun önündeki en önemli engellerden birinin hedonik adaptasyon olduğunu göstermektedir. Hedonik adaptasyon, başlangıçta bize keyif veren şeylerin bir süre sonra etkisini kaybetmesi meselesidir. Bu duruma göre para, bir iş ya da ilişki de olabilir. Her ne olursa olsun, bir süre sonra üzerimizdeki mutluluk etkisi azalır ve kendimizi daha mutsuz hissederiz. İşte şükran duyma burada devreye girmektedir. Şükran duyma hedonik uyumun panzehiridir. Alıştığımız ve duyarsızlaştığımız olumlu durumları ve şeyleri tekrar hatırlamamızı ve hedonik adaptasyonu kırmamızı sağlar.

Şükran Duymanın Önündeki Engeller

Şükran duymayı engelleyen ve kişiyi mağduriyet ya da şikayetçi ruh haline sokan bazı durumlardan da bahsedilebilir. Neden bazı insanlar müteşekkir olmakta zorlanmaktadırlar? Hayattan yüksek beklentiler içinde olmak ve alacaklı gibi davranmak şükran duymayı engeller. Nitekim şükran duyma konusunda uzun yıllar araştırma yapan, bu alanın önde gelen isimlerinden Robert Emmons da “Hayatın bana hiçbir şey borçlu olmadığı ve sahip olduğum tüm şeylerin bir armağan olduğu anlayışı, şükran duymanın ve müteşekkir olmanın temelidir” diyor. Yine psikiyatr Mehmet Z. Sungur da “Bu dünyadan alacaklı değilsin. Alacaklı gibi yaşarsan, alacaklı gibi ölürsün ve bütün alacaklılar da mutsuz ölür” demektedir.

Peki sahip olduğumuza razı olup daha iyi şeyler istemeyelim mi? Bu durum insanı atalete sevk etmez mi diye aklınıza gelebilir. Şükran duygusu içinde olmak, yerinde saymak ya da daha iyisi için mücadele etmemek anlamına gelmez. Agnew Meek’in deyişiyle “gözleriniz yıldızlarda olsun ama hiçbir zaman ayağınızın dibindeki çiçekleri unutmayın”. Müteşekkir olduğumuz koşullar, kişiler ya da durumlar ayaklarımızın dibindeki çiçeklerdir.

Yine açgözlü, doyumsuz, narsist ve kendini başkalarıyla sık sık kıyaslayan kişilerin müteşekkir olmaları oldukça zordur. Çünkü bu kişilere hiçbir şey hiçbir zaman yeterli gelmeyecektir. Bu tür kişilerin evinde hep bir oda eksiktir.

Sözlerimizi Doğan Cüceloğlu’nun sözleriyle bitirelim: “Şükran duymanın iki kaynağı vardır. Birincisi sahip olduklarının farkında olmak, ikincisi de bunların her an kaybolabileceğinin bilincinde olmaktır”

*Özdemir Asaf